برای پرداختن به شخصیت اغواگر فیلم نوآر (Film noir) یا فم فتل، ابتدا باید به خود این گونه از فیلم‌ها بپردازیم. فیلم نوآر همواره یک موضوع مناقشه‌برانگیز در مطالعات و مباحث سینمایی بوده است. اینکه نوآر یک ژانر حساب می‌شود یا یک سبک و مکتب هنری، همیشه محل اختلاف بوده است.

فیلم‌های موسوم به نوآر دارای ویژگی‌ها و کاراکترهای مشترکی هستند. فم فتال‌ها یا زنان اغواگر، مردان بارانی‌پوش و پروتاگونیست‌های مطرود از جامعه، محیط‌های شهری، خیابان‌های خیس‌خورده از باران زیر نور چراغ‌های خیابان، خشونت و اجساد با سرنوشت مبهم از این جمله هستند.

شخصیت اغواگر فیلم نوآر معمولا در فیلم‌ها زنی جذاب است که باعث وارد شدن تنش رابطه‌ی جنسی و برانگیخته شدن هوس‌ها در فیلم می‌شود. او ابتدا ممکن است حتی مظلوم و آسیب‌دیده به نظر برسد اما هر چه که از داستان بگذرد متوجه می‌شویم برای فریب دادن ضدقهرمان حضور داشته است. فم فتال که شهرآشوب هم نامیده می‌شود ضمن وارد کردن خود در وقایع جنایی، باعث گمراه شدن شخصیت اصلی و آسیب دیدن او می‌تواند بشود.

در این مطلب، سعی داریم شخصیت اغواگر فیلم نوآر را بررسی کنیم. این بررسی شامل زمینه پیدایش این کاراکتر، تحولات آن در تاریخ ادبیات و سینما و تحلیل آن از زوایای جامعه‌شناسانه، روانشناسانه، هنری و … می‌شود. خواندن این مطلب، به شما کمک خواهد کرد با آگاهی بیشتر از این گونه فیلم‌ها و شخصیت فم فاتال در این نوع از سینما، بتوانید لذت بیشتری ببرید. پس تا پایان این مطلب در سایت سیناریوم همراه باشید.

ظهور فم ‌فتال در ادبیات جنایی

برخلاف تصور عموم، فم فتل یا زن اغواگر، لزوما پدیده‌ای مربوط به قرن بیستم نیست. بلکه ریشه این شخصیت را باید در ادبیات باستان جست‌وجو کرد. در شخصیت‌هایی مانند «حوا»، «سایرن» و «مدیوزا» مربوط به ادبیات باستانی یونان و داستان‌های هزار و یک‌شب خاورمیانه می‌توان رد پای این زن جذاب و فریبنده را پیدا کرد.

همزمان با سال‌های مبارزه جدی با گانگستریسم و فساد در ایالات متحده آمریکا، به‌تدریج رمان‌های جنایی نوآر ظهور کردند که زن اغواگر یکی از شخصیت‌های متداول آن‌ها بود. به‌تدریج از این شخصیت در نوشته‌های منتقدان ادبی و در ادامه منتقدان سینمایی با عنوان فم فاتال یاد شد. این زنان اغواگر در داستان‌های نوآر و هاردبویلد (توضیحات بیشتر درباره هاردبویلد را اینجا بخوانید)، فقیر نبودند بلکه عموما وضع اقتصادی خوبی داشتند یا به خاطر جاه‌طلبی‌هایشان تلاش می‌کردند در ماجراهای پلیسی و جنایی وارد شوند.

علی‌رغم شباهت‌های مشترکی که بین فم فتل‌های رمان‌های مختلف وجود دارد، اما این کاراکتر چهره ثابت و منحصربفردی ندارد. در طول تاریخ ادبیات و سینما، همگام با مضامین مختلفی که وارد ادبیات و هنر شده، این شخصیت تغییراتی پیدا کرده است. همین موضوع باعث شده، فم فتل تحولات مختلفی را تجربه کرده باشد.

پیدایش شخصیت اغواگر فیلم نوآر

به تبع ظهور شخصیت زنان جذاب و فریبنده در رمان‌های جنایی، این شخصیت به دنیای سینما راه پیدا کرد. در واقع پیدایش شخصیت اغواگر فیلم نوآر متاثر از دنیای ادبیات جنایی و پلیسی بوده است. چون رمان‌های جنایی زیادی برای تبدیل شدن به فیلم سینمایی مناسب به نظر رسیدند و مورد استقبال مخاطبان هنر هفتم قرار گرفتند.

بنابراین درباره حضور فم فتال در سینما هم لزوما آن را به فیلم های نوآر که در دهه‌های میانی قرن بیستم بیشتر با این نام شناخته شدند، نمی‌توان محدود کرد. شخصیت زن اغواگر در آثار صامت یا اولین فیلم‌های جنایی هم دیده شده است. اما می‌توان این گونه گفت که فم فتل در فیلم نوآر، شخصیت مستقل و برجسته‌ای پیدا کرد و به یک کاراکتر اساسی تبدیل شد.

مهم‌ترین فم فتال‌های تاریخ سینما

برای پرداختن به اولین شخصیت اغواگر فیلم نوآر، باید به فیلمی ساخته 1941 اشاره کنیم. بسیاری اتفاق نظر دارند که فیلم شاهین مالت (The Maltese Falcon) ساخته جان هیوستن (John Huston) به عنوان اولین فیلم نوآر تاریخ سینما در نظر گرفته شود. البته که قبل از این هم فیلم‌هایی با اشتراکات مضمونی و سبکی وجود داشته‌اند اما فیلم هیوستن، نخستین نوآر برجسته و کامل است. به همین دلیل، مری استور (Mary Astor) که نقش بریجیت با هویت دروغین خانم واندرلی را بازی می‌کند، یکی از اولین فم‌ فتال‌های سینمای نوآر به حساب می‌آید.

بازیگران زن مختلفی در دوه ساخته شدن فیلم‌های نوآر به عنوان شخصیت اغواگر فیلم نوآر به ایفای نقش پرداخته‌اند. آستا نیلسن (Asta Nielsen) و پولا نگری (Pola Negri) جزو قدیمی‌ترین بازیگران سینمای صامت هستند که در این نقش ظاهر شده‌اند. همچنین باربارا استانویک (Barbara Stanwyck) با بازی در فیلم‌های غرامت مضاعف (Double Indemnity) و متاسفیم شماره اشتباه است ((Sorry, Wrong Number، جین ترنی (Gene Tierney) با بازی در فیلم لورا (Laura) و لورن باکال (Lauren Bacall) در فیلم خواب ابدی (The Big Sleep) از برجسته‌ترین فم فتل‌های سینمای نوآر هستند.

مری استور در فیلم شاهین مالت

ویژگی‌های فم فتل فیلم نوآر

شخصیت اغواگر فیلم نوآر، در فیلم‌های مختلف و متنوع، معمولا واجد خصوصیات مشترکی است. این شخصیت‌ در ابتدای فیلم در نظر ضدقهرمان فیلم یا حتی تماشاگران ممکن است، زنی آسیب‌دیده و نیازمند به کمک دیده شود. او با فریب دادن، شخصیت اصلی فیلم را به سوی یک ماجرای جنایی، یک قتل مرموز یا حضور در باند خلافکاری سوق میدهد.

اما با گذشت زمان، چهره‌ای دیگری از شخصیت اغواگر فیلم نوآر برای پروتاگونیست یا تماشاگر فیلم عیان می‌شود. چهره‌ای که در آن متوجه می‌شویم فم فتال یک زن دروغگو و فریب‌کار است. در واقع او با اینکه ابتدای داستان خود زخم‌خورده به نظر می‌رسد، خود موجب ایجاد یک زخم عمیق در شخصیت اصلی فیلم می‌شود.

بعضی ویژگی‌های مشترک دیگر شخصیت اغواگر فیلم نوآر می‌تواند سن حدود نزدیک به میانسالی، مطلقه بودن، بیوه بودن و ثروتمند بودن باشد. به طور معمول این زنان از قشر فقیر نیستند. بلکه ممکن است یکی از جاذبه‌های آن‌ها برای شخصیت ضدقهرمان، همین ثروت و دارایی‌شان باشد.

تاثیرات فرهنگی فم فتال بر فرهنگ و جامعه

در بررسی تاثیرات فم فتال یا شخصیت اغواگر فیلم نوآر بر فرهنگ و جامعه و همچنین تاثیرپذیری آن که به یک دیالکتیک منجر می‌شود، باید به زمینه پیدایش آن اشاره کرد. پیدایش زنان اغواگر سینمای نوآر همزمان با تحولات بزرگی مانند مهاجرت روستاییان به شهرها، رکود اقتصادی و حضور بیشتر زنان در جامعه به خاطر غیبت مردان اعزام شده به جنگ و حرکت به سوی جنبش‌های اجتماعی بزرگ بوده است.

بنابراین تلاش زنان فیلم های نوآر برای ورود به وقایع پلیسی که نقش آن‌ها را بر پرده سینما پررنگ‌تر می‌کرد، به نوعی بازتاب حضور زنان در جامعه بوده‌است. از طرفی حدود دو دهه سینمای تاثیرگذار و پرهوادار نوآر باعث ایجاد یک جریان فرهنگی شده است و به تبع آن بر زنان جهان تاثیر گذاشته است.

فریبندگی و جاذبه‌های جنسی زن اغواگر به نوعی نگاه آن دوره جامعه به زنان را هم نشان می‌دهد. این محدودیت حضور زنان به کاراکتر زن فریبنده به تدریج شکسته شد و دهه‌های بعد همزمان با جنبش‌های فمینیستی با زنانی مواجه شدیم که قهرمان اصلی داستان‌ها بودند، نه فقط شخصیتی که صرفا قرار است با جاذبه‌های جنسی، شخصیت اصلی را وارد ماجرایی جدید کند.

شخصیت اغواگر فیلم نوآر از دیدگاه فمینیستی

اگر بخواهیم از نظر جامعه‌شناسانه و همچنین فمینیستی به شخصیت اغواگر فیلم نوآر نگاه کنیم، باید به حرکت رو به جلوی آن اشاره کنیم. در نگاهی منصفانه فم فتال یا شهر آشوب به نوعی شخصیت زن فیلم‌های صامت و کلاسیک را که موجودی وابسته و منتظر ناجی بود را تبدیل به زنی کنش‌گر و موثر کرده است. شخصیت اغواگر فیلم نوآر دیگر موجودی نیست که برای تغییر شرایط لزوما منتظر کنش یک مرد باشد بلکه خود پا پیش می‌گذارد و حتی دیگری را به استخدام خودش درمی‌آورد.

البته باید به این هم اشاره کرد که در نهایت زن اغواگر بوسیله جاذبه جنسی مورد توجه مرد داستان قرار می‌گیرد. او در نهایت هم در نظامی مردسالار به سزای اعمال خودش می‌رسد. شاید همین موضوع مورد انتقاد و مخالفت دیدگاه فمینیستی باشد. اما باید توجه کرد که در بسیاری از فیلم‌ها، شخصیت او هم خاکستری بوده و با همین خصوصیات انسانی گاهی مورد همذات‌پنداری قرار گرفته است.

در واقع شخصیت زن اغواگر فیلم نوآر، خود قربانی شرایط مردسالار و خشن موجود به حساب می‌آید. شاید به همین دلیل هم باشد با ظهور فیلم های نئونوآر و فیلم های پس از جنبش فیمینسم، شخصیت فم فتال‌ها در سینما دچار تحولاتی شده است.

زن اغواگر در فیلم‌های نئونوآر

بسیاری عمر فیلم نوآر را محدود به دهه‌های چهل و پنجاه میلادی می‌دانند. پس از این دوره، با تغییرات اجتماعی و همچنین اضافه شدن رنگ به دنیای سینما، سینمای جنایی و نوآر هم دچار تحولات اساسی شد. با پیشرفت فناوری و گسترش مضامین در سینما، به‌تدریج گونه یا سبکی از فیلم‌ها ظهور کردند که به نئونوآر مشهور شدند. این فیلم‌ها به خاطر زنده کردن عناصر فیلم نوآر به این نام شناخته می‌شوند.

فی داناوری در فیلم محله چینی‌ها

شخصیت اغواگر فیلم نوآر هم در سبک فیلم‌های نئونوآر دستخوش تغییراتی شد. فم فتل‌ها در فیلم‌های نئونوآر معمولا واجد پیچیدگی‌های بیشتر و متفاوت‌تری هستند. دیگر همه چیز در ان کلیشه جسنیتی قبلی محدود نمی‌شود. از مشهورترین فیلم های نئونوآر می‌توان به «محله چینی‌ها» Chinatown)) ساخته رومن پولانسکی (Roman Polansky)، از نفس افتاده (Breathless) ساخته ژان لوک گدار (Jean-Luc Godard)، فارگو (Fargo) و بلید رانر (Blade Runner) اشاره کرد.

زنان کلیشه‌ها و قالب‌ها را می‌شکنند

در یک جمع‌بندی از همه آنچه که درباره فم فتل و تاثیرات آن بیان شد، باید بگوییم که زنان اغواگر در واقع مقدمه‌ای برای حضور پررنگ‌تر زنان در سینما و جامعه بوده است. درست است که شخصیت اغواگر فیلم نوآرها در یک قالب نسبتا ثابت شکل می‌گرفتند اما همزمان زنان را از شخصیت‌هایی وابسته و دارای نقش مادر یا همسر خارج کرده و زنانی مستقل یا قدرتمند را به جامعه معرفی کردند.

موضوعی که باعث شد، زنان با نماهای کلوزآپ بیشتر، بر پرده سینما هنرنمایی کنند و در درام‌ها نقش کلیدی را بر عهده داشته باشند. از همین طریق، بازیگران زن بزرگی توانستند با نشان دادن هنر خودشان در این فیلم‌ها به دنیای سینما معرفی شوند و بعدها نقش‌های بزرگ و به یاد ماندنی بازی کنند.

با همه آنچه که درباره شخصیت اغواگر فیلم نوآر گفته شد، این کاراکتر بسیاری اوقات از طرف تماشاگران با احساساتی مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. به‌طوری که گاه مورد استقبال، گاه مورد تنفر یا حتی دلسوزی واقع شده است. در گنجینه خاطرات سینمادوستان، نقش‌های مختلفی از زنان فیلم نوآرها نقش بسته است. شما می توانید برای ما بنویسید که چه خاطراتی از این شخصیت اغواگر در فیلم‌ها دارید. تجربه و دیدگاه خودتان را برای ما کامنت کنید تا دیگران هم از آن استفاده کنند.