فیلم V For Vendetta فیلمی پادآرمان‌شهری است به کارگردانی جیمز مک‌تیگ که در سال ۲۰۰۵ منتشر شد و از آن موقع، هر ساله به طرفدارانش افزوده شده است؛ فیلم‌ حالا جایگاهی کالت‌ در میان دوستداران سینمای دیستوپیایی دارد. فیلم V For Vendetta که می‌توان آن را به وی مثل وندتا و یا الف همچون انتقام ترجمه کرد، در بریتانیایی اتفاق می‌افتد که تحت حکومتی تمامیت‌گرا اداره می‌شود. این داستان اقتباسی است از گرافیک نوولی نوشته‌ی آلن مور Alan Moore و دیوید لوید David Lloyd که روایتگر مبارزات یک شخصیت مرموز و نقاب‌برچهره به نام وی V است. وی می‌خواهد رژیم سرکوبگر را سرنگون کند و با رفتار کاریزماتیک و مهارتی که در مبارزه‌ی تن به تن دارد، پا به ماموریتی می‌گذارد تا مردم را نسبت به فساد و جنایت‌های حکومت آگاه کند. او تمام سعی‌اش را بر این می‌گذارد تا مردم علیه نیرویی که همواره در حال سرکوب‌شان است قد علم کنند. او در این راه با ایوی هموند Evey Hammond برخورد می‌کند؛ زن جوانی که بخشی از مبارزه‌ی وی برای عدالت و آزادی می‌شود. فیلم V For Vendetta سرشار است از نظراتی سیاسی و همزمان سکانس‌های اکشن درجه یک و درون‌مایه‌ای تأمل‌برانگیز. کندوکاوی عمیق درباره‌ی قدرت، هویت و نبرد برای آزادی در جهانی که ترس و ظلم بر آن حاکم است.

قصه‌‌ی V For Vendetta هر چه زمان از آن می‌گذرد، انگار بیشتر با زمانه‌ی ما معاصر می‌شود؛ زمانه‌ای که در آن زندگی هرروزه، بخشی از مبارزه است. در فیلم V For Vendetta مبارزه علیه ظلم، درون‌مایه‌ی اصلی است و تمام انگیزه‌ی کاراکتر وی برای ادامه‌ی راهش است. شورشی که وی علیه جبارّیت می‌کند، کنترلی که دولت روی زندگی خصوصی مردم دارد، فردیتی که کم‌کم قوت می‌گیرد و به جنبشی مردمی تبدیل می‌شود و همه‌ی نمادهای مهم فیلم را در این مقاله در وبسایت سیناریوم با هم بررسی می‌کنیم.

نمادگرایی در جنبش مردمی

شاید مهم‌ترین نمادی که در فیلم V For Vendetta می‌بینیم و از خود فیلم هم شهرت بیشتری داشته باشد، نقابی است که کاراکتر وی به چهره می‌زند.

این نقاب چهره‌ای از گای فاکس Guy Fawkes است که تبدیل به سمبلی از شورش علیه ظلم شده است. گی فاکس شخصیتی تاریخی بود که در شورشی که به عنوان «توطئه‌ی باروت» شناخته می‌شود در سال ۱۶۰۵ تلاش کرد تا ساختمان پارلمان بریتانیا را منفجر کند. این کاری است که وی سعی دارد دوباره آن را انجام دهد؛ این بار به عنوان حرکتی نمادین علیه ظلم و سرکوب حکومت وقت و نهادهای آن.

این نقاب همچنین به وی کمک می‌کند که در طول مبارزه‌اش، هویت خود را حفظ کند. همین نقاب است که از او چهره‌ای رازآمیز می‌سازد و ترس را در دل دشمنان و امید را در دل مخالفان رژیم شعله‌ور می‌کند. از طرفی اما چهره‌ای که این نقاب به جنبش وی می‌دهد، چهره‌ای است که می‌تواند از آن هر کسی باشد. چرا که در یک جنبش مردمی، دیگر فقط هویت یک شخص نیست که کلیت جنبش را می‌سازد، بلکه وضعیتی است که هر کس می‌تواند وی باشد. به همین دلیل است که وی می‌تواند همه را برای یک هدف واحد متحد کند. در طول فیلم هم می‌بینیم که به مرور افراد مختلفی نقاب وی را بر چهره می‌گذارد و به اعتراض علیه دولت می‌پردازند. این هم‌بستگی، جنبشی مردمی می‌سازد که هدفش عدالت و آزادی تک تک افراد جامعه است.

از طرفی، کاراکتر وی تغییری در رویه‌ی گی فاکس هم ایجاد می‌کند. فاکس علاقه‌ی وافری به روش‌های خشونت‌آمیز داشت و تلاش شکست‌خورده‌ی او برای براندازی حکومت، حرکتی کاملا خشونت آمیز بود. اما افرادی که در فیلم V For Vendetta نقاب بر چهره می‌زنند، خواستار رویکردی غیرخشونت‌آمیز در مقابل ظلم حکومت‌اند؛ البته با روحیه‌ای کاملاً انقلابی.

در نهایت، نقاب وی، سمبلی است از شورش و هم‌بستگی و اهمیت تاریخی در روایت فیلم V For Vendetta است. این نقاب تجسم ایده‌آل‌های مقاومت و ایستادگی در مقابل سرکوب است که هم کاراکترهای درون قصه را انگیزه می‌بخشد و هم تا سال‌های سال که این فیلم دیده شود، به مخاطبان ورای فیلم انگیزه‌ای برای مبارزه برای آزادی و عدالت می‌دهد.

شورش فردی؛ شورش جمعی

در فیلم V For Vendetta شاهد کندوکاوی در مناسبات قدرت فردی و قدرت جمعی هستیم؛ در یک حکومت تمامیت‌گرا، هر کدام از این قدرت‌ها به چه معناست؟ برای این منظور قدرت فردی را می‌توانیم در دو کاراکتر اصلی فیلم و قدرت جمعی را در مردم و جنبش مقاومت بررسی کنیم.

قدرت فردی:

وی به عنوان شخصیت محوری قصه‌ی V For Vendetta نمادی از قدرت فردی است که می‌تواند جرقه‌ی تغییر را بزند. او خارج از سیستم دولتی است، کاملاً متکی است بر هوش و توانایی فیزیکی خودش و سعی دارد با زیرکی، رژیم سرکوبگر را به چالش بکشد. انگیزه‌ی وی برای اعمالی که انجام می‌دهد، انتقام‌های شخصی‌اش است علیه کسانی که در حق او ظلم کرده‌اند؛ اما او هوشمندتر از این است که بداند تنها کسی نیست که مورد ظلم حکومت قرار گرفته است و این میل وسیع‌تر او برای عدالت و آزادی است که به او انگیزه می‌بخشد. می‌توانی در طول فیلم ببینیم که او چگونه با هوش فردی خود حکومت و عمله‌های آن را آچمز می‌کند و از کاریزمای خود برای انگیزه‌بخشی به دیگران استفاده می‌کند.

در همین حین، کاراکتر ایوی هموند، تجسمی است از یکی از قربانیان حکومت که فاقد عاملیتی برای تغییر است. اما وقتی با وی آشنا می‌شود و سفرخودشناسی‌اش را آغاز می‌کند، کم‌کم قدرت فردی‌اش را به دست می‌آورد. ایوی یاد می‌گیرد که چطور با ترس‌هایش کنار بیاید و اختیار سرنوشت خویش را به دست بگیرد. از همین رو، در نهایت تصمیم می‌گیرد با وی هم‌هدف شود و نقشی فعالانه در جنبش مقاومت بازی کند.

قدرت جمعی:

در طول فیلم می‌توانیم تکه‌هایی از قدرت درونی اعمال جمعی را هم ببینیم. هدف نهایی وی این است که توده‌ها را آگاه کند و بهشان انگیزه دهد تا جلوی سرکوب‌گران بایستند. وی با کمک همین مردم می‌تواند اعتراضات گسترده‌ای صورت دهد و هر شخص را به این وادار کند که حکومت را مورد پرسش قرار دهد. در نقطه‌ی اوج فیلم می‌بینیم که چطور هر کدام از افرادی که از وی تاثیر گرفته‌اند، نقاب او را به چهره‌ زده‌اند و می‌روند تا ساختمان پارلمان را فرو بریزند. این همان قدرت جنبش مردمی است که از فکری فردی نشئت گرفته است.

وی در طول کل فیلم V For Vendetta اکثر اوقات دست‌تنهاست؛ اما همین تنهایی اوست که مجمعی می‌شود برای همه‌ی انسان‌های تنهای دیگری که در مقابل حکومت ایستاده‌اند. قدرت فردی و قدرت جمعی در فیلم V For Vendetta به همدیگر انگیزه و جانی برای ادامه‌ی مبارزه می‌دهد. با اینکه اشخاصی همچون وی و ایوی نقش مهمی در اولین جرقه‌های مقاومت و جنبش مردمی بازی می‌کنند، اما این قدرت همراهی همه با هم است که می‌تواند به مبارزه‌ای تاثیرگذار علیه ظلم تبدیل شود.

بیانیه‌ی سیاسی و اجتماعی وی

کاراکتر وی به عنوان شخصیت محوری فیلم V for Vendetta، چندین بیانیه‌ی عمیق در طول فیلم دارد که ایدئولوژی و انگیزه‌هایش را به مخاطب می‌رساند. یکی از مشهورترین بیانیه‌های او، مونولوگ آغازین اوست که هم کاراکترش را معرفی می‌کند و هم تم‌های اصلی فیلم را مطرح می‌کند:

«نظاره کنید! بازیگر خاشع تئاتری را می‌بینید که دست سرنوشت از او نمادی ساخته است از قربانی و شرور. این ظاهر فقط برای ادا نیست؛ نماینده‌ی صدای مردم است؛ مردمی که حال غایب‌اند. علی‌ایحال، این مواجهه‌ی شجاعانه با مشکلات گذشته، هنوز هم زنده است و مصمم برای شکست‌دادن این افراد فاسد و مضر؛ برای حفاظت از جاودانگی و جلوگیری از امیال زور و خشن. تنها تصمیم انتقام است؛ کینه‌ای که تعهدی گشته، نه بی‌دلیل؛ چرا که روزی ارزشش هویدا خواهد گشت و حقیقتِ نگهبانان و اخلاق‌گرایان تصدیق خواهد شد.»‌

پیش از هر چیز، این کلمات درباره‌ی شخصیت وی هستند و بر شخصیت مرموز و تئاتریکال او تاکید می‌کنند. او با زبانی فاخر و شکسپیری، عمق و پیچیدگی شخصیت خودش را گوشزد می‌کند. از طرفی، تم‌های فلسفی این سخنرانی بسیار عمیق‌اند و از عدالت و انتقام و ذات قدرت می‌گویند. او از همین ابتدا این مسئله را طرح می‌کند که هر آنچه در ید قدرت اوست، واکنشی مستقیم به بلایی است که حکومت خودش سر مردم آورده است.

وقتی به مونولوگ اصلی به زبان انگلیسی گوش می‌دهیم، واج آرایی و عمق نمادین آن به راستی شگفت‌آور است. هر کلمه طوری طراحی شده که لایه‌های معنایی چندگانه‌ای داشته باشد. او ارتباطش با مردم و نقشش به عنوان سمبل مقاومت را برجسته می‌کند و از استعاره‌ها و نمادها برای برانگیختن کیفیت‌های شاعرانه بهره می‌برد.

از طرفی، انگیزه‌ای که برای جنبشی مردمی در نظر می‌گیرد، انگیزه‌ای پیچیده دقیق از انتقام است. انتقامی که از یک عمل شخصی شروع می‌شود اما به عملی جمعی منتهی می‌شود چرا که او معتقد است با منفجر کردن ساختمان پارلمان، باز هم تغییری ایجاد نخواهد شد اگر مردم دست به کار نشوند و دست به عملی جمعی نزند.

همچنین این مونولوگ زیبا و استادانه، بازتابی از کلیت وقایع فیلم نیز هست که در ادامه آن را می‌بینیم. تمام نقشه‌ی وی برای سرنگونی حکومت از همین مونولوگ و بیانیه‌ آغاز می‌شود و درون‌مایه‌های مقاومت، آزادی و قدرت اراده‌ی شخص و مردم را مطرح می‌کند.

بیانیه‌ی سیاسی اجتماعی و هنری وی، استادانه نوشته شده و نشان از رهبری دارد که برای همراهی مردم، توان نطق‌اش را به کار می‌گیرد و کلماتش کم‌کم رنگ عمل به خود می‌گیرند تا ثابت کند حرکت هر فرد در جنبشی مردمی، معناهای بسیار دارد.

موخره

در فیلم V for Vendetta مردم به جنبش بزرگ وی می‌پیوندند و هر کدام با تجربیات شخصی و عقاید خودشان، میلی برای تغییر را در خود پیدا می‌کنند. اعمال نمایشی و کاریزماتیک وی، به هر فرد این جرئت را می‌دهد که قهرمان قصه‌ی خودش باشد و در مبارزه‌ای شخصی و عمومی علیه حکومت سرکوبگر شرکت کند. شجاعات و ذکاوت کاراکتر وی، آتشی را در جان آن‌هایی که تحت سرکوب بوده‌اند روشن می‌کند و چشم آن‌ها را نسبت به ظلم باز می‌کند.

برخی از کاراکترهای این داستان، ارتباطی شخصی با وی برقرار می‌کنند و این رگه‌ای از انتقام او را در خودشان می‌بینند؛ مثال چنین کاراکترهایی، ایوی هموند است که بعد از مواجهه با وی می‌تواند همان شوری را در خود پیدا کند که انگیزه‌بخش کاراکتر وی است. کاراکترهای دیگری همچون گوردون دیتریچ و والری هم چنین ارتباط شخصی‌ای با گذشته‌ی وی می‌گیرند و همین باعث می‌شود تا پا در راهِ هدف وی بگذارند.

بسیاری از مردم با نظرات وی موافق‌اند اما انگار باید همه‌ی آن‌ها را از زبان شخصی دیگر می‌شنیدند تا برایشان حقیقی شود. به همین خاطر است که می‌توان اعتقادات مشترک را در میان وی و مردمی که پشتیبان او هستند دید و همین مسئله آن‌ها را وادار می‌کند تا برای تغییر وضع موجود دست به عمل بزنند. جامعه‌ای که توسط تمامیت‌خواهان اداره می‌شود، همه‌ی افرادی که مشکلی با حکومت دارند را تبدیل به جزیره‌های تک‌نفره‌ای می‌کند و این حالت را در آن‌‌ها به وجود می‌آورد که انگار قدرتی ندارند. این همان چیزی است که واسلاو هاول، «قدرت بی‌قدرتان» می‌نامد. شاید تک تک افراد در استیصال فرو بروند اما وقتی کسی همچون وی می‌تواند مشعل امیدی بیفروزد،‌ انسان‌های بی‌قدرت دست به دست هم می‌دهند و مایل‌اند همه‌چیزشان را به خبر بیندازند تا وضعیت موجود را به چالش بکشند.

در آخر نکته‌ای اساسی‌تر می‌ماند؛ اینکه V for Vendetta می‌تواند به پدیده‌ای ورای یک فیلم تبدیل شود که البته تا همین حالا هم شده است. سینما می‌تواند تغییرات سیاسی ایجاد کند و فیلم‌هایی همچون V for Vendetta می‌توانند مثالی از این تغییرات باشند. این فیلم‌ها با نمایش مشکلات و چالش‌های سیاسی در فرمتی که برای همه‌ی اقشار قابل‌فهم است، آگاهی‌بخشی می‌کنند. هیچ‌چیز اندازه‌ی قصه‌ها و روایت‌ها نمی‌تواند چشم آدم‌ها را به روی مشکلات اساسی باز کند و فیلم‌هایی از این دست، آغاز گفت‌وگویی‌اند درباره‌ی چیستی و چگونگی قدرت‌هایی که بر ما حکومت می‌کنند. فیلم V for Vendetta از تمامیت‌گرایی، سانسور و مقاومت می‌گوید و شاید درباره‌ی جامعه‌ای پادآرمان‌شهری سخن بگوید اما بارها می‌توانند شعله‌ی آتشی را بیفروزند که خیال هیچ قدرتی را راحت نمی‌کند.

سینما می‌تواند ابزاری قدرتمند برای تغییرات سیاسی باشد؛ به‌خصوص وقتی مخاطبش را با مسائلی همچون عدالت اجتماعی، حقوق بشر و دموکراسی روبرو می‌کند. فیلم‌هایی همچون V for Vendetta می‌توانند پتانسیل‌های قصه‌گویی برای ایجاد تغییر را به ما نشان دهند و پیش از هر چیز، نکته‌ای را به ما یادآوری کنند که همه‌ی رژیم‌های تمامیت‌گرا از آن می‌ترسند: ما مردم، قدرت داریم.